با پیدایش هر تکنولوژی نو ظهور، بحث دربارهی جنبه های مختلف آن در می گیرد و اندیشمندان و محققان هر یک از زاویه ای به تکنولوژی جدید و آثاری که برای جامعه در پی دارد می پردازند. هنگامی که این تکنولوژی در سطح یک ابتکار و اختراع مکانیکی و فنی باقی بماند این بحث ها سر راست تر و با پیچیدگی کمتر هستند اما وقتی که دامنهی یک تکنولوژی جدید از سطح صرفا مکانیکی فراتر رفته و وارد حیطهی روابط انسانی شود بحث ها پیچیدهتر و شدیدتر می شوند. در عصر حاضر با پیدایش تکنولوژیهای جدید ارتباطی( ICTs) در حوزه های مختلف شاهد تغییراتی اساسی و بنیادی بوده ایم و به موازات این تغییرات پژوهشها و تحقیقات فراوانی نیز دربارهی چرایی و چگونگی این تغییرات انجام شده است. اینترنت به عنوان یکی از مهمترین و تاثیر گذارترین این تکنولوژیها همواره در کانون توجهات محققان قرار داشته و پژوهشگران زیادی به واکاوی جنبه های مختلف آن پرداخته اند. بخصوص تاثیر اینترنت بر زندگی واقعی افراد و توانایی اینترنت برای ایجاد یک گسترهی همگانی جدید بسیار مورد مطالعه قرار گرفته است. یکی از بحث هایی که در بین دانشمندان پیرامون اینترنت وجود دارد بحث دربارهی رابطهی جنسیت و اینترنت است. سوالی که برای محققان در این زمینه مطرح بوده است این بوده که آیا اینترنت رسانه ای است که برای جنسیتی خاص( زن یا مرد) مناسب تر است و اگر پاسخ آری است برای کدام جنس؟ البته این زمینه از تحقیق کمتر مورد توجه قرار گرفته است و محققان بیشتربه تحقیق و پژوهش دربارهی تاثیر جنسیت بر استفاده از خدمات اینترنتی و تولید محتوا در این رسانه پرداخته اند. من در این مقاله بدنبال این هستم که پاسخی برای پرسش زیر بیابم:
سوال تحقیق: آیا اینترنت رسانه ای است که برای جنسیتی خاص مناسب است یا خیر؟
برای پاسخ دادن به این پرسش ابتدا به مرور ادبیات تحقیق در این حوزه و در دو زمینهی فوق الذکر خواهم پرداخت، گفتنی است از آنجا که سوال ما به مناسب بودن اینترنت برای جنسیتی خاص مربوط است، من تحقیقات صورت گرفته در حوزهی تاثیر جنسیت بر اینترنت را هم در بافتی مرتبط با سوال تحقیق و مربوط به جنسیت اینترنت بکار خواهم برد. سپس به نتیجه گیری از مطالب مطرح شده و پاسخ دادن به سوال تحقیق خواهم پرداخت.
ادبیات نظری تحقیق
به رابطهی جنسیت و اینترنت از چند زاویهی مختلف می توان پرداخت. اما همانطور که در بالا گفتم تحقیقات صورت گرفته در این حوزه به دو دسته کلی تقسیم میشود. تحقیقات در مورد جنسیت و اینترنت به بحث در مورد اینکه جنسیت چه تاثیری بر اینترنت می گذارد و چگونه از اینترنت متاثر می شود پرداخته است. در مجموع تحقیقات صورت گرفته در بارهی تاثیر جنسیت بر اینترنت بیشتر بوده است اما بایستی توجه کنیم که این تحقیقات با تحقیقاتی که در زمینهی دیگر صورت گرفته اند ارتباط تنگاتنگی دارند و در آن حوزه بسیار بکار می آیند. به همین دلیل ما ابتدا بطور مفصل این تحقیقات را مرور می کنیم. تحقیق در اثرات جنسیت بر اینترنت به سه سوال عمده پرداخته است:
1- علاقه به استفاده از کامپیوتر و اینترنت در بین مردان و زنان چه تفاوت هایی دارد؟
2- جنسیت کاربران چه تاثیری بر میزان دسترسی کاربر به اینترنت دارند؟
3- جنسیت کاربران چه تاثیری بر محتوای مورد استفاده کاربر در اینترنت دارد؟
در ادامه به اختصار به هر یک از این سوالها می پردازیم.
تاثیر جنسیت بر علاقه و میزان دسترسی به کامپیوتر و اینترنت
اغلب تحقیقات سوال اول و دوم را بصورت همزمان مطرح کرده و به آنها پاسخ داده اند. ون زونن معتقد است اعتقاد عامه بر این است که مردان و زنان در رابطه با تکنولوژی با یکدیگر متفاوتند. وی می گوید که تحقیقات کمی به غیبت زنان در اختراع، ساخت و طراحی تکنولوژیهای جدید پرداخته اند اما نقش زنان بعنوان مصرف کنندگان مطمئن این تکنولوژیها بخوبی مورد مطالعه قرار گرفته است( نقل شده در رویال، 2008). اُنو و زادوی بین کاربران مشتاق و کاربران کاربران بی میل تمایز قایل شده اند. از نظرآنها کاربران مشتاق بیشتر جوان، مرد، تحصیلکرده و شهری هستند و در گروه های قومی و نژادی یا دیگر گروه های اقلیت عضو نیستند. آنها همچنین شرایط اجتماعی- اقتصادی و تفاوتهای جمعیتی را نیز بر میزان دسترسی و علاقه به کامپیوتر و اینترنت موثر می دانند. اُنو و زادوی می گویند که تحقیقات نشان داده است که زنان کمتر از مردان به استفاده از اینترنت، خصوصا هنگامی که در مراحل آغازین خود بود علاقه نشان می داده اند( اُنو و زادوی،2002). آنها دلیل این امر را از یک سو تفاوتهای ذاتی زن و مرد و از سوی دیگر شرایط اجتماعی ای که تکنولوژی جدید در آن بوجود می آید می دانند( همان). تحقیقات دیگری نیز گفته های این دو را تایید می کند. به عنوان مثال رویال( 2008) عنوان می کند در دههی 80 که کامپیوتر دوران ابتدایی خود را می گذراند علاقهی مردان به این تکنولوژی بیشتر از زنان بوده است اما به مرور زمان میزان دسترسی مردان و زنان به هم نزدیک شده است. این نتیجه را محققان دیگر نیز عنوان کرده اند(برای مثال نک شوماخر و مارتین، 2001؛ سینگ، 2001). پیتکو، کهو و کلمنته، به عنوان مثال، عنوان می کنند که مردان در سال 94 در میزان استفاده از اینترنت در اکثریت بوده اند اما تعداد زنان استفاده کننده از اینترنت بعد از این تاریخ، کمکم رو به افزایش گذارده است. محققان در پی تئوریزه کردن دلیل این تفاوت نیز بوده اند. اغلب آنها شرایط اجتماعی- اقتصادی را در این امر دخیل می دانند( اُنو و زادوی، 2002) و علاوه بر آن معتقدند که زنان در ابتدا و قبل از عادی شدن یک تکنولوژی جدید تمایل چندانی به استفاده از آن ندارند اما با گذشت زمان به سمت آن کشیده می شوند( ون زونن، 2002). در این مورد زنان بعد از اینکه متوجه شدند از اینترنت بعنوان مونسی برای تنهایی می توانند استفاده کنند و علاوه بر آن اینترنت زندگی رابرای آنها راحت تر می کند به استفاده از اینترنت روی آوردند(همان). از سوی دیگر سلطهی مردان بیشتر بدلیل ریشه های پیدایش این تکنولوژی و شرایط اقتصادی بوده است. اُنو و زادوی معتقدند که تحقیق در زمینهی میزان دسترسی به اینترنت به این دلیل مهم است که در آینده فرصتهای شغلی و دیگر امکانات توسط اینترنت بوجود می آید و ناتوان بودن در زمینهی دسترسی به ناتوانی در اشتغال و استفاده از آن امکانات منجر خواهد شد( اُنو و زادوی، 2002). شوماخر و مارتین نیز معتقدند که مسئله تنها دسترسی یا عدم دسترسی به اینترنت نیست، بلکه مسئله اینجاست که تفاوت در قابلیت دسترسی به خدمات، محرک ها ی تکنولوژیکی و فرصتها برای یادگیری دو جهان به هم پیوسته از کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند و کسانی که می توانند و کسانی که نمی توانند بوجود خواهد آورد( شوماخر و مارتین، 2001).
تاثیر جنسیت بر محتوای مورد استفادهی کاربران
جنسیت علاوه بر میزان علاقه و دسترسی به اینترنت بر محتوای مصرف شده توسط کاربران نیز اثر دارد. زنان بیشتر به محتواهای مربوط به اطلاعات سلامت، مذهبی و روحی- روانی(Spiritual) و استفاده از سایتهای گروههای حمایتی (Support-Group Web Sites) علاقه دارند. در مقابل مردان از اینترنت بیشتر برای مطلع شدن از اخبار، خرید بلیط، چک کردن نتایج بازیهای ورزشی، جستجوی اطلاعات اقتصادی، تجارت سهام و شرکت در حراجیهای آنلاین، تولید محتوا و دانلود موسیقی و فیلم استفاده می کنند( رویال، 2008). تحلیل محتواهای منتشر شده در سایت های مخصوص زنان و مردان نیز تفاوت قابل توجهی در محتوای این سایت ها نشان داده است( همان). از طرف دیگر مباحثات زنان در اینترنت بیشتر مودبانه و اجماعی است و الگوی گفتگوی آنها معمولی است اما مباحثات مردان، واقعی، معطوف به هدف، جدلی و گاهی خشمگینانه و تهاجمی است( ون زونن، 2001).
بعد از مطالعهی اجمالی این مباحثات حالا آمادگی داریم تا زمینهی دوم تحقیقات را مرور کنیم. در زمینهی دوم یعنی چیستی جنسیت اینترنت، سه چهارچوب نظری عمده وجود دارد: مردانگی، زنانگی و فراجنسی[1] بودن. در این بخش این سه چهارچوب را مرور کرده و سپس به نتیجه گیری خواهم پرداخت. اما در ابتدا مختصری از تاریخچهی شکل گیری و نحوهی مواجهی زنان با دو تکنولوژی ای که زیربنای اینترنت را تشکیل می دهند، یعنی تلفن و کامپیوتر، می آورم. چرا که آشنایی با این موضوع به ما در مباحث بعدی کمک خواهد کرد.
در آغاز پیدایش تلفن، آنچه که در ذهن مخترعین و شرکتهای سازنده بود این بود که تلفن وسیله ای برای تجارت است که به کار اهداف اقتصادی می آید و در مجموع آن را وسیله ای مردانه می دانستند. اما کمکم زنان متوجه شدند که از تلفن برای ارتباط با یکدیگر و با خبر شدن از اتفاقات پیرامونشان و مکالمات طولانی در اوقات تنهایی می توانند استفاده کنند. در ابتدا هنگامی که شرکتها از این امر آگاه شدند زنان را به سخره گرفتند اما در دههی 1920 این نگاه عوض شد و به تلفن دیگر نه بعنوان یک ابزار اقتصادی، بلکه بعنوان وسیله ای برای برقراری ارتباط اجتماعی بگونه ای راحت تر نگاه شد. در مورد کامپیوتر، برخلاف تلفن که مخترعینش همه مرد بودند، دختر جوانی به نام Ada نقش ایفا کرد و این نقش بگونه ای بود که بعدها نیز مورد قدرانی قرار گرفت. اما کامپیوتر همانگونه که در قسمت قبل گفتیم بیشتر از طرف مردان مورد استقبال قرار گرفت تا جایی که ما می توانیم کامپیوتر را پدر و تلفن را مادر اینترنت بدانیم( ون زونن، 2002). اکنون به نظریه های موجود در باب جنسیت اینترنت برمی گردیم.
ادعای اصلی چهارچوب مردانگی این است که زنان و طبیعت با هم رابطهی نزدیکی دارند و هردوی اینها تحت سلطهی تکنولوژی، سرمایه داری و توسعهی اقتصادی قرار دارند که همهی اینها خود به نوعی تسلط مردانه را تضمین می کنند(بریانت، 2003). عوامل فرهنگی، روانشناسانه، اجتماعی و ساختاری که جملگی در جامعه ای مردانه ریشه دارند، باعث می شود که زنان چه به عنوان تولید کننده و چه به عنوان مصرف کننده نتوانند به اندازهی مردان به اینترنت دسترسی داشته باشند. نگاهی به تاریخچهی شکل گیری اینترنت نشان می دهد که بخش نظامی- اقتصادی که در دست مردان است، بیشترین نقش را در پیدایش اینترنت داشته است. علاوه بر این، شبکهی عاملان در اینترنت که شامل عوامل انسانی و تکنیکی ای می شود که در توسعهی اینترنت درگیرند صد در صد مرد هستند( ون زونن، 2002). از سوی دیگر برخی محققان معتقدند که زنان اگر بخواهند به منافع اقتصادی و قدرت موجود در اینترنت دست پیدا کنند بایستی سعی کنند تا عقب ماندگی خود را جبران کرده و به مردان برسند( رویال، 2008).
اما در نقطهی مقابل برخی از محققان اینترنت را رسانه ای زنانه می دانند. آنها معتقدند که اینترنت امکانات جدیدی برای تواناتر شدن زنان در اختیار آنها قرار می دهد. به عنوان مثال، دال اسپندر اینترنت را رسانه ای می داند که برای شبکه های جمعی و فردی زنان مناسب است( ون زونن، 2002). شری ترکل نیز معتقد است شخص در اینترنت به اصول اخلاقی جماعت( ethic of community)، اجماع و ارتباطات نیازمند است و اینها همه آن چیزی هستند که زنان در آنها تبحر دارند( همان). سعدی پلنت نیز مدعی است که زنانگی عنصر اساسی تکنولوژیهای شبکه ای است( همان). از زاویه ای دیگر، برخی از محققان کاربر اینترنت را که در دنیای مجازی غرق شده است به طفل درون رحم تشبیه کرده اند( همان).این دسته از محققان با محققان بازار در زنانه بودن اینترنت هم رای هستند.
اما نظریه سوم این دو قطبی را قبول ندارد و معتقد است که اینترنت می تواند فضایی را بوجود آورد که در آن جنسیت بی معناست و در مجموع اینترنت معنای جدیدی از جنسیت را می سازد. نظریه پردازان در این زمینه معتقدند که روابط جنسیتی و روابط تکنولوژیکی بر روی یکدیگر تاثیر متقابل دارند. این نظریه پردازان نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی را در رابطهی اینترنت و جنسیت مورد توجه قرار می دهند( بریانت، 2003). این دسته از محققان عنوان می کنند که تکنولوژیهای جدید امکاناتی در اختیار می گذارند که می تواند منجر به رهایی از محدودیت ها و قید و بندهای تعاریف جنسیت بر مبنای جسم شود و هویت جدیدی از جنسیت یا حتی بی جنسیتی بسازد( ون زونن، 2002). مثلا کاربران در اینترنت می توانند شناسه های با جنسیت متفاوت با جنسیت واقعی شان تعریف کنند و یا حتی بصورت همزمان چند شناسه با جنسیت های مختلف داشته باشند و به این ترتیب تجربه ای جدید از جنسیت بدست آورند. آنها در مواردی نیز می توانند بی توجهی به مسئله جنسیت در اینترنت به فعالیت بپردازند که این نیز تجربه ای جدید است.
جنسیت اینترنت چیست؟
بعد از مرور مباحث بالا، اکنون در موقعیتی هستیم که می توانیم روشن تر به سوالی که در ابتدا مطرح کردیم بپردازیم. از نظرات و مباحثی که در بالا آمد هر یک قسمتی از مسئله را روشن می کنند اما هیچیک از آنها حاوی همهی آنچه که در رابطه با جنسیت اینترنت وجود دارد نیست. اول ببینم عناصر جنسیت کدامند. در نظریهی جنسیت سه بعد اصلی برای جنسیت در نظر گرفته شده است: ساختار اجتماعی، هویت فردی و سازمان نمادین جامعه در مورد دوگانه هایی مانند خصوصی/ عمومی، بیکار/ شاغل و ... که به زن/ مرد نسبت داده می شود( ون زونن، 2002). در نظریهی مردانگی تاکید بر ساختار اجتماعی و نحوهی شکل گیری اینترنت است. در این نظریه از آنجا که اغلب طراحان و توسعه دهندگان اینترنت مرد بوده اند و از برخی جوانب در حال حاضر نیز در اینترنت مردان قدرت را در دست دارند، اینترنت را رسانه ای مردانه می دانند. در نظریهی زنانگی بیشتر به هویت فردی و قابلیت شبکه سازی اینترنت توجه می شود و این قابلیت ها را در راستای خصائص زنانه می دانند. نظریه سوم نیز به سازمان نمادین جامعه سر و کارد دارد که می توانند در اینترنت دستخوش تغییرات فراوان شود و معنای جنسیت را در اینترنت دگرگون سازد.
نظریهی مردانگی مسئله را درست مطرح می کند اما توجه ندارد که معنا و نحوهی کاربرد یک تکنولوژی، آنهم تکنولوژی ای مثل اینترنت که با روابط انسانی بشدت سر و کار دارد، چندان به نحوهی پیدایش آن سر و کار ندارد و معنای آن در خلال استفاده و در جریان زندگی با توجه به عوامل بسیار زیادی چون فرهنگ مصرف کنندگان، جامعه ای که تکنولوژی استفاده می شود و ... تعیین می شود. در مورد تلفن دیدیم که چگونه در حالیکه مخترعین و شرکتها آن را وسیله ای مردانه می خواستند اما در جریان استفاده، عملا به وسیله ای در اختیار زنان تبدیل شد. در مورد اینترنت نیز، اختراع آن توسط مردان و بخش نظامی- اقتصادی الزامی برای تسلط مردانه نیست، بلکه هنگامی که تعداد کاربران زن رو به فزونی بگذارد، که گذاشته است، آنها می توانند اینترنت را در راستای اهداف خود بکار بگیرند.
از طرف دیگر نظریهی زنانگی نیز در ادعای خود مبنی بر زنانه بودن اینترنت بدلیل خصوصیات شبکه سازی آن راه افراط را در پیش گرفته است. این نظریه توجه ندارد که درست است که نفس شبکه سازی و ارتباطات شبکه ای زنانه است اما این شبکه ها با شبکه های واقعی بسیار تفاوت دارند. در شبکه های واقعی زنانه، مانند زنانی که در اغلب شهرها و روستاهای ایران دم غروب جلوی در خانهی یکدیگر جمع شده و به گفتگو می پردازند، هویت زنانه به شبکه خصلت زنانه می دهد اما در شبکه های مجازی هویتها بسیار مختلف است و گفتمان مردانه می تواند در مباحثات مسلط باشد. از طرف دیگر ادعای این نظریه پردازان در مورد اینکه اینترنت می تواند زنان را تقویت کرده تا صدای آنها بهتر به گوش برسد چندان محلی از اعراب ندارد چرا که نه تنها زنان بلکه اغلب گروه های اقلیتی که شامل مردان نیز می شوند می توانند از این امکان برخوردار شوند.
نظریه فراجنسیتی نیز توجه ندارد که مثلا تعریف یک هویت متفاوت از سوی کاربر نمی تواند چندان اثری بر هویت واقعی او داشته باشد و شاید بسیاری از کاربران این کار را از روی تفنن و سرگرمی انجام دهند. این نظریه در تعریف هویت جدیدی که ادعا می کند اینترنت می تواند آن را بوجود آورد ناتوان است.
با توجه به جمیع مباحث، ادعای من این است که اینترنت نه رسانهی زنانه است و نه مردانه و نه بی جنسیت در حالیکه می تواند هم مردانه باشد، هم زنانه و هم بی جنسیت. اینترنت در یک زمان می تواند برای کاربری هویتی زنانه داشته باشد و در همان زمان برای کاربری دیگر هویت مردانه. از آنجا که اینترنت برخلاف رسانه های قبلی مانند تلویزیون، یک فضای هندسی و چند بعدی بوجود می آورد، در جامعه های مختلف می تواند کارکردهای متفاوت داشته باشد. ما در این مورد نمی توانیم جبرگرا باشیم. رسانه تا قبل از اینترنت شاید پیام بود اما با تکثری که در اینترنت وجود دارد دیگر اینگونه نیست. مردان و زنان آنگونه که خود می پسندند می توانند از اینترنت استفاده کنند و اینترنت می تواند برای آنها در حکم مرد یا زن باشد. اما این بدان معنا نیست که اینترنت را نمی توان برای گروه جنسیتی خاصی مورد استفاده قرار داد، بلکه با شناخت ویژگیها و ظرافتهای موجود در آن می توان اینترنت را برای برآوردن نیازها و دسترسی به هر گروهی استفاده کرد. منتها باید در این مورد بسیار دقت بخرج داد و عوامل متعددی که در این فرآیند دخیلند را بخوبی مورد مطالعه قرار داد. باید دقت داشت که اینترنت چه هنگام و برای چه کسانی خصوصیات مردانه و چه هنگام و برای چه کسانی خصوصیات زنانه دارد. در عین اینکه از خلائی که بی جنسیتی اینترنت در مواردی بخود بوجود می آورد نیز می توان محیلانه بهره برد.
1- من cyberfeminism را با توجه به تعاریف موجود در منابع مورد استفاده فرا جنسیتی معنا کرده ام که البته می توان آن را به بی جنسیتی نیز معنا کرد.